เมื่อไม่นานมานี้ ซีรีส์เกาหลีของ Netflix เรื่อง “When Life Gives You Tangerines” ได้รับความนิยมอย่างมากทั้งในและต่างประเทศ โดยมีฉากเริ่มต้นที่ดึงดูดสายตาผู้ชมด้วยเรื่องราวชีวิตของ “แฮนยอ” (Haenyeo) หรือหญิงนักดำน้ำแห่งเกาะเชจู ซึ่งเป็นตัวละครสำคัญที่สะท้อนถึงชีวิตที่เต็มไปด้วยความยากลำบากและความเจ็บปวดของพวกเธอ
นอกจากนี้ สารคดีพิเศษเรื่อง “Deep Dive Korea: Song Ji-hyo’s Haenyeo Adventure” ของช่อง JTBC ซึ่งเป็นความร่วมมือครั้งแรกระหว่าง JTBC และ BBC Studios ก็ได้เผยแพร่เรื่องราวของแฮนยอ สารคดีนี้ถ่ายทอดจิตวิญญาณที่แข็งแกร่งและวิถีชีวิตของแฮนยอเกาะเชจูอย่างละเอียด โดยนักแสดงซง จีฮโย ได้เรียนรู้และทำความเข้าใจชีวิตอันแสนลำบากของพวกเธอที่ต้องพึ่งพาเพียงแค่ “เทวัก” (Tewak) หรือทุ่นลอยน้ำเพียงอย่างเดียวในการหาเลี้ยงชีพกลางท้องทะเลกว้างใหญ่ ซึ่งสร้างความประทับใจและความรู้สึกร่วมให้กับผู้ชมเป็นอย่างมาก
“แฮนยอ” คือใคร? และวัฒนธรรมของพวกเธอ
แฮนยอ (海女) หมายถึง ผู้หญิงที่ดำน้ำเพื่อเก็บอาหารทะเลในน้ำตื้น ในภูมิภาคชายฝั่งทางใต้ของเกาหลี พวกเธอถูกเรียกว่า “มูเรกุน” ส่วนที่เกาะเชจูจะเรียกว่า “จำนยอ” (잠녀) หรือ “จำซู” (잠수) ซึ่งเป็นคำที่ใช้กันอย่างแพร่หลายมานานกว่าคำว่า “แฮนยอ” ที่เริ่มใช้ในช่วงที่เกาหลีอยู่ภายใต้อาณานิคมของญี่ปุ่นและเป็นที่รู้จักมากขึ้นหลังทศวรรษ 1980
แม้ว่าการดำน้ำเพื่อเก็บอาหารทะเลจะมีอยู่ทั่วโลก แต่มีเพียงเกาหลีและญี่ปุ่นเท่านั้นที่มีการดำน้ำหาเลี้ยงชีพโดยไม่มีอุปกรณ์พิเศษใดๆ และที่สำคัญ แฮนยอแห่งเกาะเชจูเป็นกลุ่มนักดำน้ำหญิงที่มีจำนวนหนาแน่นที่สุดในโลก จึงได้รับความสนใจจากนานาประเทศ
ในอดีต แฮนยอเกาะเชจูไม่ได้ทำงานแค่ในท้องถิ่นของตนเองเท่านั้น แต่ยังเดินทางไปทำงานในต่างจังหวัดหรือต่างประเทศเป็นเวลาหลายเดือนเพื่อหาเลี้ยงชีพ หลังจากการเปิดประเทศในปี 1876 ทำให้เรือประมงของญี่ปุ่นเข้ามาและทำให้แหล่งประมงของเชจูเสื่อมโทรมลง แฮนยอจึงต้องเดินทางขึ้นไปทางเหนือเพื่อหาแหล่งทำกินใหม่ พวกเธอเดินทางไปตามชายฝั่งทะเลตะวันออกตั้งแต่คยองซังบุกโด คังวอนโด ไปจนถึงชองจิน รวมถึงชายฝั่งทะเลใต้และตะวันตก เกาะอุลลึงโด และเกาะฮึกซันโด อีกทั้งยังเดินทางไปถึงญี่ปุ่น วลาดีวอสตอค และเมืองต้าเหลียนในคาบสมุทรเหลียวตง ไปจนถึงชิงเต่าในมณฑลซานตงด้วย
วิถีชีวิตของแฮนยอ: ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน
อาชีพแฮนยอเป็นอาชีพที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติจากวิถีชีวิตของผู้คน มีการกล่าวถึงแฮนยอในเอกสารโบราณหลายฉบับ เช่นใน “สามก๊กซากี” (Samguk Sagi) ของอาณาจักรโคกูรยอ และยังมีบันทึกในสมัยพระเจ้าซุกจงแห่งโครยอเมื่อปี 1105 ที่ระบุว่า “ห้ามแฮนยอเปลือยกายขณะทำงาน” และในสมัยพระเจ้าอินโจแห่งโชซอน ผู้ว่าราชการเกาะเชจูได้สั่ง “ห้ามผู้ชายและผู้หญิงทำงานในทะเลด้วยกัน” ซึ่งแสดงให้เห็นว่าในอดีตไม่ได้มีแค่แฮนยอ (Haenyeo) เท่านั้น แต่ยังมี แฮนัม (Haenam) หรือนักดำน้ำชายอีกด้วย
แฮนัมถูกเรียกว่า โพจักอิน (鮑作人) หรือ โพจักกัน (鮑作干) ซึ่งทำหน้าที่เก็บหอยเป๋าฮื้อ ส่วนแฮนยอจะทำหน้าที่เก็บสาหร่ายทะเลเพื่อส่งเป็นเครื่องบรรณาการให้ราชวงศ์ แต่เมื่อโควตาการส่งหอยเป๋าฮื้อเพิ่มขึ้นจนผู้คนทนไม่ไหวและหนีออกจากเกาะเชจู ทำให้เกิด “กฎหมายห้ามออกจากเกาะ” (출륙금지령) ตั้งแต่ปี 1629 และคงอยู่เกือบ 200 ปี ซึ่งทำให้ชาวเกาะเชจูไม่สามารถออกไปจากเกาะได้ รวมถึงการแต่งงานกับคนนอกเกาะ และยังห้ามสร้างเรือประมงอีกด้วย กฎหมายนี้ถูกยกเลิกไปเมื่อปี 1850 ทำให้แฮนยอสามารถเดินทางไปทำงานหาเงินในเมืองต่างๆ เช่นปูซานและอุลซานได้เป็นครั้งแรก
เครื่องมือที่แฮนยอใช้ในการดำน้ำประกอบด้วย:
- เทวัก (Tewak): ทุ่นลอยน้ำสำหรับพักเหนื่อยและยึดเกาะ
- มังซีรี (Mangshiri): ถุงตาข่ายที่ติดกับเทวักสำหรับเก็บอาหารทะเลที่หามาได้
- พิทชัง (Pitchang): เหล็กยาวสำหรับงัดหอยเป๋าฮื้อ
- ชองเกโฮมี (Jeonggehomi): เคียวสำหรับตัดสาหร่ายทะเล
- คัลกอรี (Galgori): คราดสำหรับขุดหอยและอาหารทะเล
- โซซัล (Sosal): ฉมวกสำหรับแทงปลา
พวกเธอสวมชุดดำน้ำที่เรียกว่า “มุลอซ” (Mulot) และแว่นตาดำน้ำที่เรียกว่า “นุน” (Nun) ซึ่งแต่เดิมเป็นแว่นตาสองตาเล็กๆ แต่ปัจจุบันใช้แว่นตาขนาดใหญ่ขึ้น
การสืบทอดวิชาและชุมชนของแฮนยอ
การจะเป็นแฮนยอไม่ใช่เรื่องง่าย แต่ต้องอาศัยการฝึกฝนและประสบการณ์ซ้ำๆ เด็กสาวในหมู่บ้านชายฝั่งของเกาะเชจูจะเรียนรู้การดำน้ำจาก “แอกีบาดัง” (Aegibadang) หรือทะเลตื้นๆ พวกเธอจะเรียนรู้จากประสบการณ์ของแฮนยอผู้สูงอายุและลงมือปฏิบัติจริง โดยส่วนใหญ่แล้ว หากแม่เป็นแฮนยอ ลูกสาวก็จะเป็นแฮนยอตามไปด้วย
- อายุ 7-8 ปี: เริ่มฝึกว่ายน้ำและกลั้นหายใจในทะเล
- อายุ 12-13 ปี: ฝึกดำน้ำจากที่ตื้นลงไปสู่ที่ลึกขึ้น
- อายุ 15-16 ปี: เริ่มต้นเป็นแฮนยอเต็มตัว
- อายุ 17-18 ปี: กลายเป็นแฮนยอที่มีความสามารถในการหาเลี้ยงชีพได้อย่างเต็มที่
ช่วงอายุที่ทำงานได้ดีที่สุดคือประมาณ 40 ปี แต่บางคนก็ยังคงดำน้ำจนถึงอายุ 60 หรือแม้กระทั่ง 70 ปี แฮนยอจะถูกแบ่งระดับตามความสามารถและความชำนาญเป็น 3 กลุ่ม:
- ซังกุน (上軍): แฮนยอระดับสูงที่มีประสบการณ์และความชำนาญมากที่สุด
- จุงกุน (中軍): แฮนยอระดับกลาง
- ฮากุน (下軍): แฮนยอระดับล่าง
แฮนยอซังกุนไม่เพียงแต่ถ่ายทอดความรู้ในการดำน้ำเท่านั้น แต่ยังถ่ายทอดภูมิปัญญาและความรับผิดชอบต่อชุมชนอีกด้วย
มรดกทางวัฒนธรรมที่ล้ำค่า
การดำน้ำของแฮนยอเป็นรูปแบบการทำประมงดั้งเดิมที่ไม่เหมือนใครและเป็นตัวแทนของวัฒนธรรมทางทะเลและวัฒนธรรมการทำประมงของสตรีเกาหลีอย่างแท้จริง วิถีชีวิตและวัฒนธรรมของพวกเธอสะท้อนถึงภูมิปัญญาในการอยู่ร่วมกับธรรมชาติ การใช้ทรัพยากรส่วนรวมอย่างยั่งยืน การช่วยเหลือซึ่งกันและกัน ความเชื่อทางศาสนาและพิธีกรรมต่างๆ ทำให้เกิดวัฒนธรรมชุมชนอันเป็นเอกลักษณ์
ด้วยคุณค่าทางประวัติศาสตร์ ศิลปะ และเอกลักษณ์เฉพาะตัว ทำให้ในปี 2017 “แฮนยอ” ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของชาติลำดับที่ 132
นอกจากนี้ในปี 2016 “วัฒนธรรมแฮนยอแห่งเกาะเชจู” (Culture of Jeju Haenyeo) ยังได้รับการขึ้นทะเบียนเป็น มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติโดย UNESCO ซึ่งเป็นลำดับที่ 19 ของเกาหลีอีกด้วย โดย UNESCO ได้ให้เหตุผลว่าวัฒนธรรมแฮนยอเป็นสัญลักษณ์ของอัตลักษณ์ท้องถิ่น สะท้อนวิถีที่รักษาสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืน และความรู้ที่สืบทอดกันผ่านชุมชน
แม้ว่าจำนวนแฮนยอจะลดลงเนื่องจากอายุที่มากขึ้น ภาวะโลกร้อน การร่อยหรอของทรัพยากร และสภาพการทำงานที่ยากลำบาก แต่การที่วัฒนธรรมแฮนยอได้รับการยอมรับในระดับโลกผ่านสื่อต่างๆ เช่นซีรีส์และสารคดี ทำให้เรื่องราวของพวกเธอเป็นที่รู้จักมากขึ้นในเวทีสากล ซึ่งเป็นเรื่องที่น่ายินดีอย่างยิ่ง หวังว่าในอนาคต แฮนยอและวัฒนธรรมอันทรงคุณค่าของพวกเธอจะยังคงอยู่และเป็นมรดกของโลกสืบไป
